Melin Meisgyn a Pentref Sgowtiaid
Yn swatio ar lannau Afon Elái dafliad carreg o bentref Meisgyn, mae’r felin ŷd hon, sy’n cael ei phweru gan ddŵr, wedi bod yma ers tua’r 17eg Ganrif, gyda’i holwynion pren yn cael eu troi gan y llif diddiwedd.
Mae cofnodion yn dangos mai David Davies oedd y melinydd ym 1841, gyda bachgen ifanc 14 oed o’r enw Evan Williams yn ei gynorthwyo. Pan wasgarodd y Teulu Bassett ystâd Meisgyn ym 1858, disgrifiwyd y felin fel “melin ŷd â dŵr dan y rhod gyda dau bâr o gerrig a chyflenwad helaeth o ddŵr o’r Elái sy’n llifo nesaf ati.” Mae hyn yn tanlinellu lleoliad strategol y safle a dyfeisgarwch ein cyndeidiau wrth harneisio pŵer yr afon.
Parhaodd y felin â’i llafurwyr diwyd i weithio tan ddiwedd y 1920au, gan falu grawn a gynhaliai deuluoedd a chymunedau fel ei gilydd. Ers 1929, fodd bynnag, mae’r tiroedd cysegredig hyn wedi canfod pwrpas newydd, gan wasanaethu fel maes gwersylla a chanolfan hyfforddi ar gyfer mudiad y Sgowtiaid, gan ganiatáu i feddyliau a chyrff ifanc gyfathrebu â natur.
Mae tri phrif adeilad ar y safle. Mae’r Felin ei hun yn cynnig cegin a chyfleusterau gweithgareddau, tra bod y Bwthyn yn cynnig mwy o le ar gyfer gweithgareddau dysgu a hamdden. Mae’r Caban yn cynnig cwsgfannau clyd ar gyfer gwersylloedd dros nos o dan y canghennau cysgodol.
Mae’r adeileddau hyn mewn rhyw 3 erw o gaeau gwastad wedi’u hamgylchynu gan goed, wedi’u ffinio i’r de gan yr Elái. Mae pont droed barhaol, a godwyd ym 1992, yn rhoi mynediad i hafan goediog 4-erw o’r enw Coed y Felin.
Ac eto mae treftadaeth felino Meisgyn yn ymestyn ’nôl ymhellach fyth, ei gwreiddiau wedi’u plethu â gwir wead y tir hwn. Cyn y Felin bresennol, roedd melin Falu a Phandy (neu felin Ban/Bannu) ar waith yn yr ardal, gyda chofnodion yn dangos Pandy ym Meisgyn, a oedd yn eiddo i’r teulu Clare, yn cael ei rhentu am 13 swllt a 4 ceiniog mor gynnar â 1314. Erbyn 1316, roedd y rhent wedi chwyddo i dros 53 swllt, ac erbyn 1547, roedd Meisgyn yn gartref i ddwy felin Falu.
Roedd melinau Malu yn defnyddio cerrig enfawr i falu ŷd a gwahanu’r grawn oddi wrth yr us, ac roedd Pandai’n chwarae rhan hanfodol yn y diwydiant tecstilau, gan guro brethyn gwlân gwlyb yn fecanyddol i gydgloi’r ffibrau a chreu ffabrig mwy unffurf, ffeltiog. Er bod yr arfer o bannu yn bodoli ymhell o’r blaen, yn y 12fed ganrif gwelodd Ewrop dwf y Pandai mecanyddol – arwydd o’r chwyldro diwydiannol i ddod.
Am fwy o wybodaeth am hanes cymuned Pontyclun ewch i’n hamgueddfa ar-lein